مادران متفاوت سینمای ایران/از ابد و یک روز تا شام آخر
در بیشتر آثار سینما مادران ایثارگر و فداکاری را می‌بینیم که خودشان را وقف زندگی فرزندانشان کرده‌اند اما کم‌تر شاهد به تصویر کشیدن مادرانی متفاوت و به دور از شعارزدگی بوده‌ایم.
راضیه چنگیز نائین: مادر نامی مقدس است که با ایثار، فداکاری و از خودگذشتی گره خورده است. مادر فرشته‌ای زمینی و سرشار از احساس است که تربیت یک نسل و فردای یک کشور و جامعه در دستان اوست و ردپایش را می‌توان در اکثر فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی حتی بیشتر از سینمای جهان مشاهده کرد. در بیشتر آثار سینمای ایران مادر نماد پاکی، آرامش، ایثار و ستون اصلی خانه و خانواده است نیازی به اشاره نیست که یکی از شاهکارهای سینمای ایران اثری از علی حاتمی بانام مادر گره خورده است. در بیشتر آثار سینما مادران ایثارگر و فداکاری را می‌بینیم که خودشان را وقف زندگی فرزندانشان کرده‌اند اما کم‌تر شاهد به تصویر کشیدن مادرانی متفاوت و به دور از شعارزدگی بوده‌ایم. در ادامه نگاهی می‌اندازیم به مشهورترین فیلم‌های سینمای ایران که نگاهی متفاوت به مادران داشته و در شخصیت‌پردازی، مادرانی متمایز از سایر آثار سینما را به تصویر کشیده است.
- تیغ و ترمه
کیومرث پوراحمد استاد به تصویر کشیدن جذاب‌ترین و لطیف‌ترین شخصیت‌های زن و مادر در سینمای ایران است. از «خواهران غریب» گرفته تا «مریم و میتیل» و «قصه‌های مجید» مادران نقش پررنگ و مثبتی دارند. تصویری زیبا از مادران عاشق و فداکار که درست صد و هشتاد درجه با آخرین ساخته‌اش «تیغ و ترمه» تفاوت دارد. مادر «تیغ و ترمه» به هیچ مادری در سینمای ایران شبیه نیست. این مادر با بازی لاله اسکندری شخصیت منفی و بد من فیلم است. او مادری بی‌‌مسئولیت و خودخواه و حتی هوس‌باز است که در کودکی خانواده و دخترش را رها کرده و سبب مرگ پدر شده و وقتی بعد از سال‌ها به ایران بازگشته هم انگیزه‌اش دیدن دخترش نیست و به فرزندش برای رسیدن به اهداف مالی نگاه می‌کند. کیومرث پوراحمد در «تیغ و ترمه» جسورانه‌ترین مادر سینمای ایران را به تصویر کشیده که با انتقادهایی نیز همراه بوده است. مادر در تیغ و ترمه متفاوت‌ترین مادر سینمای ایران است و نگاه شعارزده به مادران را کم می‌کند.
- شام آخر
فریدون جیرانی استاد مسلم خلق شخصیت‌های زن متفاوت و مستقل در سینمای ایران است. او در اکثر آثارش زنانی با دنیای متفاوت و جهان‌بینی منحصربه‌فرد خلق کرده از هستی قرمز گرفته تا میهن مشرقی «شام آخر» و دیگر شخصیت‌های زن و مادر در فیلم‌ها و سریال‌هایش که همگی مهم‌ترین کاراکترهای زن سینمای ایران هستند. میهن مشرقی با بازی کتایون ریاحی استاد دانشکده معماری و ازجمله مادران تابوشکن سینمای ایران است. او عاشق شاگردش مانی معترف (محمدرضا گلزار) دانشجوی رشته معماری می‌شود و با او ازدواج می‌کند درحالی‌که دخترش دل در گروی این پسر دانشجو دارد. مهین مشرقی نمونه‌ای متفاوت از مادری است که افکار مستقل و تابوشکنانِ دارد و حس مادری دلیل بر زیر پا گذاشتن خواسته‌هایش به درست یا غلط نمی‌شود. این شخصیت ازجمله اولین مادران سینمای ایران است که نگاه ایثارگرانِ مطلق را درهم می‌شکند.
- جدایی و نارنجی‌پوش
لیلا حاتمی در کارنامه کاریش ایفاگر نقش‌های متعددی بوده اما تعداد شخصیت‌های مادرانه در کارنامه کاریش زیاد نیست. یکی از درخشان‌ترین نقش‌آفرینی‌های لیلا حاتمی در نقش یک مادر در «جدایی» اصغر فرهادی است. سیمین «جدایی» یکی از آن مادران متفاوتی است که سینمای ایران به خود دیده است. او زنی است که مدت‌ها برای دریافت بورسیه و اقامت تحصیلی تلاش کرده و حالا که موافقت‌ها آمده همسرش راضی به آمدن نمی‌شود و همین قضیه کارشان را به طلاق کشانده و داشتن دختر نوجوان نیز سبب نشده تا سیمین دست از مهاجرت و تلاش برای آن بردارد. سیمین مادری است که اهداف شخصی را به خانواده ترجیح می‌دهد تا کلیشه‌ی مادرانی که می‌سوزند و می‌سازند در این فیلم کاملا محو شود.
دیگر حضور لیلا حاتمی در نقش مادر را باید در نارنجی‌پوش داریوش مهرجویی به تماشا بنشینیم، مهرجویی که معمولا زنان و مادران در فیلم‌هایش معصوم، ایثارگر و مورد ظلم قرارگرفته‌اند این بار مادری را با نقش‌آفرینی لیلا حاتمی در نارنجی‌پوش به تصویر می‌کشد که نه‌تنها مظلوم نیست حتی گاهی به شخصیت اصلی سریال حامد آبان با بازی حامد بهداد ظلم هم می‌کند. نهال زنی نخبه است که مادر بودنش مانعی برای ترک کردن خانواده و ادامه تحصیل در خارج از کشور نشده او حتی همسرش را برای کارهایش مورد تحقیر قرار می‌دهد و سعی دارد هر طور شده راهی برای تصاحب فرزند و خروج از کشور به همراه او پیدا کند هرچند در پایان نهال به مادر ایدئال فیلم‌های ایرانی تبدیل می‌شود ما در سناریوی این فیلم تمرکز بر روی تفاوت مادرانه نهال است.
- ناهید
معمولا فیلمسازان زن تلاش بیشتری برای ایجاد شخصیت‌های متفاوت زن و مادر در سینمای ایران کرده‌اند. آیدا پناهنده ازجمله این زنان فیلمساز موفق است که سعی کرده تصویر مرسوم و تکراری از زنان، مادران و دختران را تغییر دهد. «ناهید» یکی از موفق‌ترین آثار آیدا پناهنده است که ساره بیات نیز در آن بازی درخشانی دارد. «ناهید» در این فهرست کم‌تر از باقی شخصیت‌ها مادری متفاوت را ترسیم کرده اما نکته‌ای که در این فیلم به چشم می‌آید این است که ناهید شخصیت اصلی فیلم، مادری است که علیرغم داشتن فرزند از جنگ با سنت‌های غلط و دست‌وپا گیر ترسی ندارد و بدون اینکه سعی کند زنانگی و روحیات لطیفش را پنهان کند مستقل است و به آینده‌اش فکر می‌کند.
- ابد و یک روز و شنای پروانه
«ابد و یک روز» و «شنای پروانه» هردو از بهترین آثار سینمایی دهه نود محسوب می‌شوند آثاری که هردو بر بزه‌کاری و فضای طبقه خاصی از جامعه تمرکز دارند. بااین‌حال هردوی این دو فیلم وجه شباهتی دارند به نام مادران فرزندان بزهکار. در ابد و یک روز شیرین یزدان بخش به مادری جان بخشیده که شاهد بزه‌کاری و تخلف فرزندانش (اعتیاد) است اما سعی دارد با نگاه مادرانه خود البته نه به‌صورت مثبت که به‌صورت منفی بر روی مشکلات خانواده و فرزندان سرپوش گذاشته و حتی در پاره‌ای از مواقع با آن‌ها در بزه‌کاری همکاری می‌کند. هرچند مادر «ابد و یک روز» مانند تمام مادران سینمای ایران شیفته فرزندانش است و گناهان آنان را نمی‌بیند و حتی کتمان می‌کند درست مانند شخصیت مادر در فیلم درخشان «شنای پروانه» محمد کارت که شمایل مادر یک گنده لات و خلافکار را با بازی ناهید مسلمی به تصویر کشیده است. مادری که علیرغم اینکه پسرش مرتکب قتل می‌شود اما هم چنان به او حق می‌دهد و گناهانش را تطهیر می‌کند. مادر «شنای پروانه» شمایل واقعی و متفاوتی از مادران و هم‌چنین تصویر درستی از مادران بزه‌کاران و خلافکاران را به تصویر کشیده است که برخلاف تصور و کلیشه‌های مرسوم قدیس نیستند و لحظه‌به‌لحظه در حال راهنمایی و هدایت فرزندانش برنمی‌آیند.
- دارکوب
مادری که معتاد است؛ این خلاصه آن چیزی است که در دارکوب بهروز شعیبی با بازی سارا بهرامی نمایش داده می‌شود. داستان زنی معتاد (مهسا با بازی سارا بهرامی) که همسرش (امین حیایی) او را رها کرده و مجددا ازدواج‌کرده و به مهسا به او دروغ گفته‌شده که فرزندش مرده است؛ اما او متوجه می‌شود کودکش زنده است و اینجا نقش مادرانه با اعتیاد در هم می‌آمیزد. سارا بهرامی در دارکوب یکی از نقش‌های درخشان کارنامه کاریش را ایفا کرده که ازقضا یکی از متفاوت‌ترین مادران و زنان سینمای ایران نیز هست. زنی معتاد و در جستجوی هویت مادرانه‌ای که از او گرفته شده است.
